Blok zabudowy pierzei wschodniej rynku sieradzkiego w XV-XIX wieku

Streszczenie: W artykule opisano badanie układu przestrzennego bloku zabudowy obejmującego wschodnią pierzeję sieradzkiego rynku oraz działki położone w tyle działek przyrynkowych, przy ulicach odrynkowych i ulicy Tkackiej.

Artykuł można pobrać w wersji PDF

Blok zabudowy pierzei wschodniej rynku sieradzkiego w XV-XIX wieku

Jakub Jurek

Omawiany tu blok zabudowy rozciągał się między rynkiem (Circulus/amphiteatro), ulicą Grodzką (platea Castrensi), ulicą Sukienniczą (platea pannificum) i uliczką prowadzącą do rzeki (vicus conferendo ad fluvium rivete, plateola versus fluvium tenden.[1]). W XIX wieku zajmował powierzchnię ok. 1,706 ha, jak wynika z pomiaru kopii planu miasta z 1823 r.[2] Kształtem był wówczas zbliżony do prostokąta. Jego długość wzdłuż wschodniej pierzei rynku wynosiła koło 179 m, wzdłuż ulicy Sukienniczej – 176 m. Szerokość wzdłuż uliczki idącej do rzeki wynosiła ok. 108 m, natomiast wzdłuż ulicy Grodzkiej tylko 88 m. Fragment wspomnianego planu widoczny jest na Rysunku 1.

Rysunek 1. Blok zabudowy wschodniej pierzei rynku sieradzkiego w 1823 r. Obejmował wówczas działki o numerach policyjnych (hipotecznych) 2-12 oraz działkę przy ulicy Warszawskiej 106, położoną na tyle działki Rynek 2. Na planie oznaczenie działki nr 3 znajduje się na działce nr 2, co jest błędem geometry bądź kopisty

Analiza wzmianek z ksiąg miejskich wykazała, że działek przyrynkowych w pierzei wschodniej było 12 – zarówno w XV, jak i w XVI wieku. Przetrwały one do połowy XVIII wieku, kiedy dwie z nich – położone najbliżej ulicy Zamkowej, uległy scaleniu. Od tego czasu działek było 11 i w rezultacie w 1810/1811 r. otrzymały one numerację 2-12[3], licząc od ul. Warszawskiej (dawniejszej Zamkowej). Dalsze scalanie działek nastąpiło w XIX wieku w okresie wzrastania zabudowy murowanej. W 1823 r. w pierzei stało 5 kamienic, z czego dwie na scalonych działkach 9+10 oraz 3+4. Po 1825 r. na scalonych działkach 5+6 kamienicę wzniósł Abraham Fajans. Pozostałe działki (nr 2, 7, 8, 11, 12) nie uległy scaleniu i na każdej z nich w XIX wieku stanęła osobna kamienica. Proces scalania się tych działek na przestrzeni wieków przedstawia Tabela 1.

Tabela 1. Procesy scalania działek pierzei wschodniej rynku sieradzkiego w XV-XXI w.

XV- I poł. XVIII w.	II poł XVIII w. - pocz. XIX w.	ok. 1825-XX w.	ok. 1925-2020 r.
r-1	r-1+r-2= 2*	2*	Rynek 1
r-2
r-3	3*	3*+4*	Rynek 2
r-4	4*
r-5	5*	5*+6*	Rynek 3
r-6	6*
r-7	7*	7*	Rynek 4
r-8	8*	8*	Rynek 5
r-9	9*	9*+10*	Rynek 6
r-10	10*
r-11	11*	11*	Rynek 7
r-12	12*	12*	Rynek 8

* numeracja nadana w latach 1810/1811

W Tabeli 1 dla pierwszego okresu przyjęto numerację działek od r-1 do r-12, licząc od północy, w kierunku zgodnym z XIX-wieczną i dzisiejszą hierarchią numerów.

W 1795 r. w pierzei wschodniej miał znajdować się łącznik między przestrzenią rynku a ulicą Wsiawą[4]. Z. Anusik pisał, że została ona wytyczona[5], ale w żadnych wzmiankach o sąsiedztwie położonych tu działek nie ma o niej mowy. Przez to bardziej wiarygodne jest, że było to tylko tymczasowe przejście funkcjonujące na terenie niezabudowanych działek, przypuszczalnie o numerach r-8 i r-9, które w 1795 r. były rzeczywiście puste[6].

Rekonstrukcja układu kolejnych działek we wschodniej pierzei była możliwa dzięki odpowiedniej liczbie wzmianek o położonych tutaj domach. Pierwsza z nich, leżąca na rogu uliczki prowadzącej do rzeki, pojawiła się w 1434 r. jako własność Michała Kota[7]. W tej wzmiance wymieniono tylko jedno sąsiedztwo, jako że dotyczyła ona tylko połowy stojącego tam domu. Jednak w roku 1452 r. Małgorzata, żona Michała Kota, zapisała na tym domu dług[8]. Tutaj pojawia się już drugie sąsiedztwo, którym była parva platea, czyli mała ulica. Kolejne sąsiedztwa dało się prześledzić w kierunku północnym aż do działki Mikołaja Gołego, która leżała w rogu idąc do zamku[9]. Pomimo że obie ulice ograniczające wschodnią pierzeję nie zostały wymienione z nazwy własnej, to cały 12-działkowy, przyrynkowy ciąg sąsiedzki musiał znajdować się właśnie tu. Liczba 12 działek znalazła też potwierdzenie w wiekach XVI, XVII i XVIII, jak opisano wyżej. Rekonstrukcja całego bloku przedstawiona jest na Rysunku 2.

Rysunek 2. Układ działek w bloku zabudowy wschodniej pierzei rynku sieradzkiego wg autora, w latach ok. 1500-1575

Układ i liczba działek położonych po południowo-wschodniej stronie omawianego bloku parcel przedstawiała się następująco. Jak wspomniano, działkę r-12 posiadał w latach 1434-1454 Michał Kot. Na tej podstawie można było zidentyfikować kolejną działkę, w-6, jako położoną w tyle Michała Kota. Była ona, jako pusty plac (area), przedmiotem sprzedaży w 1445 r. między Stanisławem Orłem a Jadwigą, wdową po Piotrze z Bogumiłowa[10]. Jednocześnie sąsiadowała ona z działką Stanisława Miecha (T-18). Wydaje się, że Stanisław Miech posiadał działkę leżącą obok działki Orła/wdowy Jadwigi, w tym samym, omawianym tu bloku zabudowy, nie zaś po przeciwnej stronie uliczki, jak ustaliła U. Sowina[11]. Była to z pewnością działka narożna przy ulicy Tkackiej, co zapisano bezpośrednio w kontrakcie zastawu między Miechem a Jakubem Markowiczem z 1448 r.[12] Inaczej (uzupełniająco) opisano położenie tej działki w 1454 r.: wówczas jednym sąsiadem był kuśnierz Michał (zięć Jadwigi, wdowy po Piotrze[13]) a drugim niejaki Cząski, z tym że ten ostatni miał posiadłość położoną naprzeciwko (ex opposito)[14]. Ustaliłem, że Cząski kupił w 1452 r. dom przy ulicy Tkackiej, koło tkacza Wawrzyńca i właśnie naprzeciw Miecha[15]. Z kolei tkacz Wawrzyniec, najpewniej tożsamy z pojawiającym się w innej wzmiance Wawrzyńcem Litwinem, posiadał dom przy Tkackiej, ale w jej części położonej między ul. Grodzką a uliczką biegnącą do rzeki. Reasumując, na tyłach przyrynkowej działki Michała Kota w połowie XV wieku znajdowały się dwie parcele, w 1445 r. należące do Stanisława Orła i Stanisława Miecha.

Taki sam układ tej części omawianego bloku dało się zidentyfikować dla późniejszego okresu. Wyłania się ona ze źródeł dość późno, bo w dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Niemniej były to prawdopodobnie te same działki, które zanotowano w XV wieku. W 1548 r. złotnik Jan, syn Jana Parzygizy, sprzedał dom położony w rogu miasta idąc do kościoła Wszystkich Świętych[16] Jakubowi Ciupie. Na tyłach tej posesji znajdował się wówczas dom Jakuba Machuski[17]. Posesja Ciupy przed 1561 r. przeszła na własność złotnika Wawrzyńca Drożdżaka[18], natomiast dom Machuski – w ręce Walentego Rączki. Ten ostatni był sprzedawany jeszcze w 1565 i 1568 r., w obu zaś kontraktach zaznaczono położenie domostwa w tyle domu Wawrzyńca Drożdżaka[19]. Nabywcą z 1568 r. był Wojciech Świeżyński. I to właśnie on pojawia się w 1569 r. jako sąsiad Walentego Mazura, sprzedającego dom z placem położony na rogu uliczki idącej do rzeki i ulicy Sukienniczej (Tkackiej)[20]. A zatem mamy do czynienia z podobnym jak w XV wieku układem działek, który przez okres 100 lat najpewniej nie uległ zmianie.

Skoro działki leżące w tyle posesji przyrynkowej były dwie (w-5 i w-6, Rysunek 2), to jest bardziej prawdopodobne, że domy na nich stojące były frontem zwrócone do uliczki biegnącej do rzeki – zresztą we wzmiankach ich dotyczących pojawiają się także określenia umiejscawiające je naprzeciw działek, które zlokalizowałem jako leżące po drugiej stronie uliczki. Pojawia się pytanie: jak głęboko sięgały te działki w głąb całego bloku? Analiza wzmianek z początku XVII wieku ułatwia odpowiedź. Najprawdopodobniej głębokość była równa szerokości dwóch działek przyrynkowych (r-11 i r-12). Świadczą o tym informacje z aktu sprzedaży działki w-5 z 1575 r. Ówczesny właściciel sprzedał fragment działki w-5, obejmujący plac czyli ogródek[21], mieszczaninowi Marcinowi Kiełtyce. Ogródek ten sąsiadował z domem Kiełtyki, który jak wiadomo z innych dokumentów leżał na parceli przyrynkowej r-10.

Działki w-5 i w-6 od lat 1575-1580 zaczęły być silnie związane z działkami r-10 i r-11. Co prawda chyba nadal stały na nich osobne domostwa, ale w 1578 r. działkę w-5 kupił wymieniony wyżej Kiełtyka, posiadający wciąż działkę r-10, a działkę w-6 nabył w 1582 r. bednarz Paweł, właściciel działki r-11[22]. Do znaczniejszej modyfikacji przebiegu granic działek w tym rejonie mogło dojść po 1601-1602 r. W 1601 r. siodlarz Stanisław Pokuta, zięć Kiełtyki, sprzedał dom na działce w-5 sukiennikowi Pawłowi Ramiędze[23]. W 1602 r. bednarz Paweł sprzedał grunt położony w tyle swojego domu rynkowego temu samemu nabywcy[24]. Nie było już na nim domu, stała tam tylko stodoła. Ramięga stał się więc właścicielem obu działek – w-5 i w-6. Z dużym prawdopodobieństwem wtedy zatarła się granica między tymi działkami. Trudno jednak być pewnym w jaki sposób doszło do tych podziałów, bo dość liczne wzmianki występujące w latach 1602-1614 r. są ze sobą sprzeczne jeśli chodzi o wymieniane sąsiedztwo i rodzaj nieruchomości[25]. Być może jest to spowodowane brakiem zarejestrowania niektórych transakcji lub zniszczeniem części ksiąg je zawierających.

Sytuacja w tej części omawianego bloku wyjaśnia się ok. 1630 r. Wtedy ponownie istniały na tyłach działek rynkowych r-11 i r-12 dwa domy, ale tym razem sąsiadujące ze sobą wzdłuż ulicy Sukienniczej. W 1631 r. Dorota, wdowa po Janie Grzance[26], sprzedała Wojciechowi Muszce narożny dom Ramięziński leżący przy ulicy Czapniczej (platea pileatorum). Jako sąsiedztwo podano opuszczone place Postrzygaczowski (r-12) i Omieciński (r-11), a także posesję Domżalińską. Wartość domu leżącego na tej ostatniej posesji została oszacowana przez urząd wójtowski w 1638 r.[27] Wymieniono przy tym jako sąsiedztwo dom Wojciecha Muszki oraz dom Walentego Korendy (r-11). Z innej, wcześniejszej wzmianki wiadomo też, że dom Domżaliński leżał w tyle domu Wojciecha Muszki (co zdaje się potwierdzać wyżej postawioną tezę o zwróceniu frontu działki w-5 na południe), ale sąsiadował też z mielcuchem Tomasza Utraty (ówczesnego właściciela działki r-10)[28]. To wszystko każe sądzić, że granica między dwiema tylnymi działkami przebiegała wtedy w kierunku zachód-wschód, a nie północ-południe jak w ostatnim ćwierćwieczu XVI w. Ta okolica po 1638 r. na dobre ginie w mroku dziejów. W następnym stuleciu działka r-10 dociągała się do samej ulicy Wsiawej (dawnej Sukienniczej)[29], o działce r-11 wiadomo, że sięgała do tej ulicy w 1796 r.[30], a działka r-12 w XIX wieku[31]. Nie udało się więc uchwycić momentu wcielenia omawianych tylnych działek do działek rynkowych. Z kolei na planie miasta z 1823 r. nie ma już śladu po dawnym układzie działek w tym miejscu.

W dalszej kolejności należy omówić układ przestrzenny w tylnej części wschodniego bloku zabudowy rynku, wzdłuż ulicy Grodzkiej. Dom narożny położony w rogu idąc do zamku (in acie eundo ad castrum) należał w 1443 r. do mieszczanina Gołego[32]. Jego dzieci sprzedały tę posesję Janowi Konczałowi w 1450 r.[33] Nie udało się odpowiedzieć na pytanie, czy w tym czasie na tyłach tej działki znajdowały się, tak jak później, działki poprzeczne. Te pojawiają się dopiero na początku XVI wieku. W 1507 r. Marcin Czapnik sprzedał dom, sąsiadujący z tyłami posesji Mikołaja Postrzygacza (najpewniej r-2) oraz z Annuszem, krawcowi Jakubowi Rafalikowi[34]. Prawdopodobnie koło 1508-1514 r. Annusz pozbył się swojej posesji (brak aktu, duże luki w wymienionym przedziale lat), a w 1520 r. posiadali ją już kowal Krzysztof z żoną Barbarą, będący sąsiadami zarówno Rafalika, jak i ulicy Tkackiej[35]. Jak głęboko sięgały te dwie działki? Co najmniej do południowo-wschodniego narożnika działki r-2, jako że ta ciągnęła się wzdłuż do ściany (płotu?) Rafalikowej (usque ad parietes Rachwalikowej in longitudine)[36]. Do tego samego wniosku prowadzi analiza wzmianek o jeszcze innej działce (t-21), leżącej na tyłach działki r-3. Stała na niej kamienica Gawlikowska już w 1518 r., kiedy to Stanisław Gawliczek odbierał od Jana Cieszkowicza (wkrótce potem właściciela parceli r-4) zapłatę za pewną część tylną swojej działki, sąsiadującą z kamienicą i z ulicą Tkacką[37]. Kamienica ta istniała jeszcze w 1633 r., kiedy Marcin Klemensowicz, potomek aptekarza Klemensa, sprzedał swoje dwie kamienice Jakubowi Latoszkowi. Pierwsza z nich leżała w rynku, a druga, zrujnowana, zwana Gawlikowską, leżała w części tylnej posesji[38]. Obrazu dopełnia akt z 1542 r., w którym Stanisław Gawlik darował kamienicę córce Jadwidze Streklinowej. Sąsiadowała wówczas ze złotnikiem Janem (r-4) oraz z kowalem Krzysztofem (g-2). Widać przy tym podobieństwo do południowej strony bloku wschodniego rynku – tam również znajdowały się dwie poprzeczne działki, jak wykazano wyżej, a w ich tyle – w XVII wieku powstał dom. Kierunek zmian był więc taki sam – choć po stronie północnej bloku działka Gawlika zaistniała prawie stulecie wcześniej.

Dalsza ewolucja układu przestrzennego w omawianym bloku, przy ulicy Grodzkiej, zachodziła pod znakiem podziałów ale i połączeń. Działkę g-1 nabył w 1636 r. Andrzej Kurzyński, właściciel działki r-1, co mogło skutkować połączeniem obu nieruchomości. Działkę g-2 podzielił jej właściciel Maciej Kowalik, zapewne syn kowala Krzysztofa, sprzedając w 1565 r. jej część sąsiadce (przez tyły) Jadwidze Gawlikowej[39]. Po 1636 r. urywają się wzmianki o tej okolicy. Powraca ona w drugiej połowie XVIII wieku. W 1768 r. działkę położoną na tyłach posesji Komorowskich (r-1 + r-2 + g-1) i sąsiadującą z pogorzeliskiem na placu Galusińskich miasto sprzedało Rajmundowi Mieczgarskiemu[40]. Ten sam nabywca w nieznanym roku kupił także plac Galusińskich, który w 1759 r. sąsiadował (zapewne przez nie wspomnianą w akcie ulicę Wsiawą/Sukienniczą) z posesją Marcina Drozdowicza (105 wg numeracji XIX-wiecznej)[41]. Niewykluczone, że te dwie parcele to części rozdzielonej w 1565 r. posesji Macieja Kowalika. Po zakupie przez Mieczgarskiego zostały scalone w jeden plac, na którym powstał dom. W 1776 r. nieruchomość w tyle sąsiadowała z działką Jana Biegańskiego (r-4, 4 wg numeracji z 1810/1811 r.)[42]. W XVII lub w początkach XVIII wieku musiała więc zniknąć kamienica Gawlikowska i odrębność działki na której stała.

W przyszłości zostanie opublikowany dodatek do artykułu w postaci wykazu właścicieli opisanych działek.

---

[1] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Księgi miejskie Sieradza (KMS), księga wójtowska 5, k. 32 (1548 r.), księga radziecka 14, k. 23v (1603 r.). Chodzi o młynówkę Wójtowską, która płynęła pod miastem, w której niektórzy badacze mylnie widzieli Wartę.

[2] Muzeum Okręgowe w Sieradzu, Plan Miasta Sieradza w Guberni Warszawskiej w Powiecie Sieradzkim położonego – jest to kopia planu wykonanego w 1823 r. przez geometrę Wawrzyńca Ziółkowskiego na potrzeby regulacji miasta. Pomiaru powierzchni i odległości dokonano w programie Quantum GIS po uprzednim nadaniu mapie georeferencji.

[3] Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu (APŁOS), Akta miasta Sieradza, sygn. 4/4, Opis wszelkich Właścicieli i Possesorów w Ulicach Miasta Sieradza posiadających domy, place, ogrody, łąki i tym podobne. Notabene, ta jednostka archiwalna jest fragmentem spuścizny po kancelarii konserwatora hipotek, który to urząd pełnił Antoni Paparona Pstrokoński. W APŁOS została włączona nietrafnie do zespołu Akt miasta Sieradza.

[4] AGAD, Zbiór kartograficzny, Situations Plan von der Stadt Siradz und wo daselbst nach Lit. A. un grosses Königl. Getraide Friedens Magazin erbauet werden kann, Strasbourg, 4 sierpnia 1795 r., sygn. 402/48-4.

[5] Z. Anusik, Przestrzeń miejska Sieradza w XVIII wieku [w:] Sieradz. Dzieje miasta, t. I, Łódź-Sieradz 2014.

[6] AGAD, KMS, księga wójtowska 57, k. 162 (1786 r.), APŁOS, Powiatowa Komisja Sprawiedliwości, akta sądu powiatu sieradzkiego t. 3, k. 107 (1804 r.), sygn. 75/24, AGAD, KMS, księga wójtowska 61, k. 87v (1791 r.), APŁOS, Akta notariusza Antoniego Pstrokońskiego w Sieradzu, sygn 39/8, akt 80 (1817 r.).

[7] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 12 (1434 r.).

[8] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 283 (1452 r.).

[9] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 222 (1450 r.).

[10] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 108v (1445 r.).

[11] U. Sowina, Sieradz. Układ przestrzenny i społeczeństwo miasta w XV-XVI w., Warszawa-Sieradz 1991, s. 126.

[12] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 158v (1448 r.).

[13] U. Sowina, op. cit. s. 126.

[14] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 316 (1454 r.).

[15] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 279 (1452 r.).

[16] in acie civitatis eundo ad ecclesiam Omnium Sanctorum. Księga wójtowska 5, k. 32.

[17] Niepewne jest brzmienie nazwiska Jakuba – w księdze wypadło ono na szyciu, przez co jego odczytanie było utrudnione. Czytelna jest końcówka –uska, nietypowa, stąd więc przypuszczenie, że chodzi o Jakuba Machuskę, który pojawia się w księgach w innych sprawach.

[18] AGAD, KMS, księga wójtowska 8, k. 202 (1567 r.). W treści dokumentu przytoczony akt z 1561 r.

[19] AGAD, KMS, księga wójtowska 8, k. 63 (1565 r.), k. 255 (1568 r.).

[20] AGAD, KMS, księga wójtowska 8, k. 351v (1569 r.).

[21] area sive hortulus, AGAD, KMS, księga wójtowska 10, k. 315 (1575 r.).

[22] AGAD, KMS, księga wójtowska 11, k. 76v (1578 r.), k. 235 (1582 r.).

[23] AGAD, KMS, księga wójtowska 13, k. 595v (1601 r.).

[24] AGAD, KMS, księga wójtowska 13, k. 640v (1602 r.).

[25] AGAD, KMS, księga radziecka 14, k. 310 (1602 r., błędnie wszyty fragment księgi wójtowskiej); księga radziecka 14, k. 133 (1606 r.) i k. 155v (1606 r.); księga wójtowska 18, k. 3v (1614 r.).

[26] AGAD, KMS, księga wójtowska 22, k. 89v (1631 r.). Jan Grzanka nabył dom od wdowy po Pawle Ramiędze w 1619 r.

[27] AGAD, KMS, księga wójtowska 23, k. 124v (1638 r.).

[28] AGAD, KMS, księga wójtowska 24, k. 97 (1637 r.).

[29] AGAD, KMS, księga wójtowska 56, k. 141v (1783 r.)

[30] APŁOS, Akta notariusza A. Pstrokońskiego, sygn. 39/21, akt 188 (1829 r.). 

[31] Plan z 1823 r.

[32] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 90 (1443 r.).

[33] AGAD, KMS, księga wójtowska 1, k. 222 (1450 r.).

[34] AGAD, KMS, księga wójtowska 3, k. 11v (1507 r.).

[35] AGAD, KMS, księga wójtowska 3, k. 138v (1520 r.).

[36] AGAD, KMS, księga wójtowska 4, k. 181 (1538 r.).

[37] AGAD, KMS, księga wójtowska 4, k. 87v (1518 r.), solutionem pro parte postici (...) penes lapideam (...) ad plateam textorum fuit.

[38] AGAD, KMS, księga wójtowska 22, k. 231 (1633 r.).

[39] AGAD, KMS, księga wójtowska 8, k. 94v (1565 r.).

[40] AGAD, KMS, księga wójtowska 51, k. 140/111 (1768 r.).

[41] AGAD, KMS, księga wójtowska 52, k. 3 (1759 r.).

[42] AGAD, KMS, księga wójtowska 51, k. 284v/255v (1776 r.).